Verkiezingen in Oekraïne. Een persoonlijk verslag

Als Kamerlid krijg je erg veel uitnodigingen voor werkbezoeken. Leden van grote fracties met kleine portefeuilles doen er verstandig aan daar zoveel mogelijk gebruik van te maken. Zo word je ‘specialist’. Maar als fractievoorzitter lukt het me bijna nooit om positief te antwoorden op dergelijke verzoeken.

Een persoonlijk verslag van Henk Krol.

Vlak voor het reces kreeg ik twee uitnodigingen die me erg boeiend leken. Een driedaags werkbezoek aan het Franse parlement, het kernonderzoekscentrum in Cadarache, de sociale woningbouw in Marseille en aan de marine in de Franse havenstad Toulon. De tweede was een vierdaags werkbezoek aan Oekraïne in verband met de parlementsverkiezingen daar. Het eerste bezoek in de eerste recesweek, het tweede de week erop.

Ik besloot me voor beide in te schrijven. Tot mijn verrassing volgde per ommegaande een positief antwoord. 

Planning

De reis naar Oekraïne stond aanvankelijk gepland van vrijdag tot maandag. Dat kwam mooi uit, ik had ook nog afspraken in Nederland kort ervoor en erna.

Enkele dagen later ontving ik van het Ministerie van Buitenlandse Zaken de definitieve stukken. Daaruit bleek dat ik al op dinsdag 16 juli zou vertrekken en pas op woensdag 24 juli zou terugkeren. Daar had ik niet op gerekend, dat spoorde niet met mijn andere verplichtingen in Nederland. Ik protesteerde maar kreeg te horen dat het niet anders kon. Later zou blijken dat ik niet was ingedeeld in de luxe trip voor drie Kamerleden, die even aan de verkiezingen mochten ruiken, maar bij de officiële OSCE/ODIHR-missie, een organisatie waar ik nog nooit van had gehoord.

Na mijn definitieve toezegging kreeg ik een mail waarin me werd verteld dat ik een Engelstalige internetcursus van de OSCE moest doen, inclusief twee examens. Dat bleek behoorlijk pittig. Na zoveel jaren weer feiten in je kop spijkeren, blijkt lastiger dan ik dacht. Maar het lukte.

Op woensdag 16 juli vertrok ik naar Kíev. Daar kregen we eerst drie dagen les in de politieke situatie van Oekraïne, het medialandschap en vooral over de verkiezingswetten, die in elk stembureau gerespecteerd moesten worden. Wij – zo’n 900 waarnemers uit alle democratische landen ter wereld – moesten daar toezicht op gaan houden. Mijn collega’s waren in het dagelijkse leven meestal ambassadeurs, ambassademedewerker, rechter, leraar of politiek assistent en enkele gepensioneerde politici. 

Nederlandse ambassade

Het waren lange dagen van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat. Wel uiterst leerzaam. Op de eerste avond werden we ontvangen op de Nederlandse ambassade voor een briefing. Daar was enige verbazing omdat ik niet op de lijst stond, wel op die van twee dagen later voor het diner met Kamerleden en de ambassadeur. Daarbij zou ik helaas verstek moeten laten gaan omdat ik dan al in het toestel naar Odessa zou zitten.

Meestal zijn verkiezingen, ook bij ons, in het voor- of najaar. De vakantieperioden worden als het kan vermeden. Dat de stembussen dit keer hartje zomer te voorschijn zouden komen, had te maken met de enorme winst, eerder dit jaar, van Volodimir Zelenski, die met enorm overtuigende cijfers werd verkozen tot president.

In veel media werd Zelenski vaak omschreven als een komiek. Dat zou ik framing durven noemen. Volodimir Zelenski was tot voor kort acteur van een populaire tv-serie ‘Dienaar van het volk’, waarin hij de hoofdrol speelde. In deze Russischtalige serie schopt hij het tot president van Ukraine en bindt de strijd aan tegen fraude en grootindustriëlen die tot nu toe de dienst uitmaken in dit enorme land, in grootte het tweede van Europa.

Deze Zelenski bleek niet alleen een uiterst verdienstelijk acteur, maar is ook een man met politieke ambities. De rol die hij in de tv-serie speelde, ambieerde hij ook in het echt. Dat werd een enorm succes. Bij de presidentsverkiezingen eerder dit jaar werd hij met overweldigende meerderheid verkozen, tot schrik van veel gevestigde partijen en politici.

Dienaar van het volk

Omdat Zelenski in het parlement geen meerderheid had, kondigde hij op de dag van zijn benoeming meteen aan dat hij vervroegde parlementsverkiezingen zou uitschrijven. Andere partijen protesteerden, maar de hoogste rechter van het land zag geen reden om dat te weigeren. De naam van zijn partij werd bijna vanzelfsprekend ‘Dienaar van het volk’ (Shoeha na Rodoe). Hij ging op zoek naar kandidaten voor op de lijst. Ze moesten deskundig zijn op specifieke terreinen. Zelenski had als tweede voorwaarde dat ze nooit eerder lid zouden zijn geweest van de Verchovna Rada (hoogste raad), de Oekraïnse Tweede Kamer.

Zou het hem lukken ook in het parlement een stevige vinger in de pap te krijgen? De vooruitzichten waren goed. Hij zou volgens opiniepeilingen wel eens 42 tot 48 procent van de stemmen kunnen bemachtigen. Als dat waarheid zou worden, zou hij slechts een andere partij nodig hebben om een meerderheidscoalitie te kunnen vormen.

Svjatoslav Vakartsjoek

Een andere nieuwkomer was de partij Golos van de populaire rockzanger Svjatoslav Vakartsjoek, de man met een bijzondere zangstem, die nu op zoek was naar andere stemmen. Vandaar de naam Golos (Oekraïens voor Stem).

Zou deze verkiezing kunnen uitdraaien op een afrekening met de gevestigde partijen, die te vaak de kant kozen van de grootindustriëlen en daarbij dikwijls hun ogen dichtknepen als er ergens sprake zou zijn van steekpenningen, fraude en omkooppraktijken.

Wat een prachtig scenario om juist onder deze omstandigheden waarnemer te kunnen zijn bij deze Oekraïense parlementsverkiezingen.

De mensen van ODIHR bleken mij, met 900 andere korte termijn waarnemers, te hebben ingedeeld in de regio Odessa. Ik zag het al helemaal voor me. Vier dagen aan zee in deze bijna legendarische badplaats. Om goed te kunnen waarnemen, had elk lid niet alleen – net als ik – de cursus moeten volbrengen, ze hadden ook – precies zoals wij allemaal – de trainingen in Kiev moeten doorlopen en ze zouden in Odessa ook nog eens worden bijgepraat door twee lange termijn waarnemers. Dat zijn medewerkers die al maanden eerder afreizen om de regio te leren kennen en die zich verdiepen in de plaatselijke politieke omstandigheden.

Partner

Ieder van ons kreeg een partner toegewezen om samen de missie zo goed mogelijk te kunnen volbrengen. In Kiev werd ik voorgesteld aan Trafton Koenig, een jonge jurist uit Canada, in het dagelijkse leven een politiek adviseur. Het klikte meteen tussen ons. Hij zou de gesprekken leiden, ik zou de aantekeningen maken en de formulieren invullen met een magische digitale pen die ervoor zorgde dat alles wat we vaststelden meteen in het hoofdkantoor van ODIHR meegelezen kon worden. Zo kon daar al meteen de dag na de verkiezingen een eerste conclusie worden getrokken. Het rekenwerk in Kiev stond onder leiding van de Nederlander Max Bader, assistent-hoogleraar in Leiden.

Op donderdagmiddag werden we naar Odessa gevlogen nadat we hadden vernomen dat Trafton en ik slechts een nachtje in Odessa zouden blijven en de volgende dag met een tolk en een chaufeur naar het 260 kilometer verderop gelegen Izmaïl zouden worden gebracht. Een stadje in the middle of nowhere, op meer dan honderd kilometer van zee.

Eerst volgde de volgende morgen nog de extra regionale briefing in Odessa door de lange termijn waarnemers Jochen Michael Rinck en Søren Sønderstrup over wat we in deze omgeving voor bijzonderheden konden verwachten. Daar werden we voorgesteld aan onze chaufeur Andrey Voitko, en tolk Svetlana Prosenko. 

Groep Nederlanders

Met de Odessa-groep was er eerst nog een lunch in het centrum van Odessa. Het verbaasde me dat ik vanaf het terras werd toegeroepen door een groep Nederlanders. In Nederland overkomt me dat wel vaker, maar zover van huis verwacht je dat niet. Een van de Nederlanders bleek getrouwd met een Oekraïense en was met zijn ouders en schoonouders hier op vakantie.

Na de lunch kon onze tocht naar de uiteindelijke bestemming beginnen. De wegen waren redelijk en een stuk ervan ging door Moldavië. Je passeert dan twee keer een grenscontrole, die steeds zonder problemen verliep.

Bij aankomst was het al donker. Izmaïl bleek een stad met zo’n 70.000 inwoners. Er staan slechts enkele flats. De meeste mensen wonen in kleine huizen met tuintjes waar men zelf groenten verbouwt en waar bijna iedereen een schutting aan de straatkant heeft. De volgende dag zouden we bij licht kunnen zien dat men voor die schutting, aan de weg veelal kleine bloementuintjes heeft aangelegd om het aanzicht te verfraaien. Overal zag je groepjes zwerfhonden en loslopende katten. Stuk voor stuk goed gevoed, met gladde huid en – zoals later zou blijken – uiterst vriendelijk.

Simpel maar schoon

Midden in het stadje loopt een lange, prachtig aangelegde boulevard, die uitkomt in de haven. Daar was ons hotel, simpel, maar uiterst schoon en gelukkig met airco.

De volgende dag, zaterdag, was bedoeld om de route te verkennen die we op zondag langs de stembureaus zouden rijden. Maar eerst moesten we naar het hoofdstembureau waar alle kleinere stembureaus in de nacht van zondag op maandag hun resultaten naar toe moesten brengen.

Olga

 In een zaal op de eerste verdieping werden elk half uur afwisselend een groep voorzitters van die stembureaus geïnstrueerd door het opperhoofd van deze regio Olga, een uiterst krachtige vrouw die iedereen afblafte en voortdurend schreeuwde. Toen iemand van ons een vraag stelde aan een van de aanwezige mannen en die het waagde om antwoord te geven, snauwde ze in zijn richting dat hij z’n kop moest houden en dat alleen zij gerechtigd was om met de buitenlandse waarnemers te spreken.

Verbouwereerd kwamen we buiten. Met wat voor type zou deze vrouw zijn getrouwd. En als ze al getrouwd was, hoe zou haar man er dan uitzien?

Afstanden

Onze zaterdagse verkenningstocht kon beginnen. Al snel werd duidelijk dat de afstanden hier anders zijn dan we in Nederland gewend zijn. Van het ene naar het andere dorpje moest je meestal een half uur rijden over gammele wegen, soms zelfs via zandweggetjes. We begrepen dat we op zondag op tijd moesten beginnen als we minimaal negen stembureaus zouden kunnen bezoeken. In Izmaïl was nog een tweede ODIR-team aanwezig bestaande uit een Brit, die redelijk Nederlands sprak omdat hij lange tijd in België had gewoond, en een uiterst humoristische Zweed. In Kiev hadden ze al bedacht dat wij het A-team zouden zijn, dat van 7 uur ‘s morgens tot kort voor middernacht zou observeren en het andere duo het B-team, dat om 2 uur ‘s middags actief zou worden, maar wel op het hoofdstembureau moest blijven tot alle stemmen geteld zouden zijn. Als er écht iets mis zou lopen, dan moest het A-team op maandagmorgen weer aflossen op het hoofdkantoor bij de inmiddels veelbesproken Olga.

Veldbedjes

Deze zaterdag zouden we enkele stembureaus bezoeken waar de voorzitter van het stembureau al aanwezig zou moeten zijn. Aandachtspunten: de opstelling moest volgens de regels moest kloppen en de stembiljetten moesten in een verzegelde kluis liggen, die voortdurend bewaakt moest worden door twee politieagenten. Dat bleek overal te kloppen. De agenten hadden overal veldbedjes naast de kluis geplaatst, zodat ze om beurten wat konden dutten.

Op elk stembureau waren de mensen die ons ontvingen uiterst gastvrij, vaak zelfs zichtbaar vereerd dat er internationale aandacht was voor hún verkiezing.

Met zoveel medewerking zou de zondag weliswaar lang, maar toch een makkie worden. Het zou lichtelijk anders lopen.

Stomdronken

Op die zaterdagavond, na onze verkenningstocht, besloten we, als A-, en B-team in een restaurant met fraai terras vlak naast het hotel een hapje te eten. Zoals bijna overal in Oekraïne is de keuken voortreffelijk, zijn de prijzen extreem laag en is de bediening uiterst vriendelijk. Het werd een aangename avond waar menig wijnglas werd volgeschonken. Rond tien uur wilden we naar bed. De volgende dag zouden we immers vroeg op moeten en minimaal 16 uur achtereen in touw moeten zijn.

Net toen we wilden vertrekken, kwam er een stomdronken vrouw naar onze tafel die ons van alles wilde vertellen en die maar niet begreep dat we haar taal niet verstonden.

Ze stak hele epistels af en aaide ons om beurten over het hoofd. Haar tanden waren zwart en bijna compleet versleten. Ze was luidruchtig, en toch uiterst vriendelijk. Wij probeerden hetzelfde en daardoor duurde de avond net even langer dan gepland.

De volgende morgen: E-Day (Election Day). Om kwart voor zeven ‘s ochtends uur staan onze chauffeur en tolk al klaar om ons naar een door onszelf a-select gekozen stembureau in de buurt te brengen. Nu kunnen we pas écht inspecteren of alles exact volgens de regels verloopt. En ja, de openingsprocedures worden exact volgens de regels uitgevoerd. De stembiljetten liggen in een vergrendelde kluis, de leden van stembureau zijn samengesteld uit verschillende partijen. En zo is aan nog een hele trits van andere regels voldaan.

Zonnebloemen

Bij alle procedures mogen we als waarnemers meekijken. Buiten voor de zaal waarin gestemd zal worden, staan de eerste kiezers al te popelen. Een oudere vrouw is beledigd dat ze niet wat eerder naar binnen mag. Ze moet vandaag het land nog bewerken. Dit is de periode waarin de, ook in ons land inmiddels zo bekende Oekraïense, zonnebloemen moeten worden geoogst. Maar de leden van het stembureau houden zich aan de regels, de zonnebloemen kunnen nog een half uurtje doorgroeien.

Exact op de afgesproken tijd mogen de toegestroomde kiezers naar binnen. Stuk voor stuk moeten ze zich legitimeren. “Je kent me toch, buurvrouw”, is geen excuus. “Dat kon vroeger nog, toen we onderdeel waren van de Sovjet Unie, nu houden we ons aan internationale regels.”

26 zetels onbezet

Iedereen kan twee stemmen uitbrengen, een voor een landelijke partij, de andere voor een regionale kandidaat. De Verchovna Rada heeft 450 zetels, 225 daarvan zijn voor de kandidaten op de landelijke lijsten, 199 voor regionale kandidaten, die kunnen onafhankelijk zijn of lid van een landelijke partij, maar ze moeten wel woonachtig zijn in hun eigen kiesdistrict. Waarom zijn dat er dan ook geen 225? Dat is omdat er in de Verchovna Rada 26 zetels demonstratief onbezet blijven voor de regio Donbas en de Krim, die nu zijn ingenomen door Rusland of door opstandelingen die naar onafhankelijkheid streven.

Bij het eerste stembureau verloopt alles volgens het boekje. Mijn waarnemingspartner Theron en ik spoeden ons met de tolk en chauffeur naar het volgende stembureau. Er is nog een lange dag te gaan. Overal worden we met open armen ontvangen. Met trots laten de leden van het stembureau zien hoe precies ze de richtlijnen volgen. Nergens is er binnen sprake van onrust, protest of ongeregeldheden. Precies zoals afgesproken zijn er daar nergens verkiezingsposters te zien of ander campagnemateriaal. Bij één stembureau staat er buiten een man die duidelijk niet in zijn nopjes is. Hij blijkt de broer van een kandidaat. In vroegere tijden mocht hij altijd wel naar binnen ‘om kiezers te helpen bij hun keuze’. Nu is dat strikt verboden. Als hij stil zou zijn, had hij wel als burgerwaarnemer binnen mogen meekijken bij het stemmen en later bij het tellen. Maar stil zijn, nee, dat is hij door het verleden duidelijk niet gewend.

Vrolijke volksmuziek

In kleine dorpjes is er een feestje gemaakt van deze verkiezingsdag. Om meer mensen naar de stembus te lokken staan daar luidsprekers voor de ingang die vrolijke volksmuziek laten horen of zijn er terrassen waar mensen een drankje drinken. Zelfs de muziekkeus is aan voorwaarden gebonden. Vandaag geen muziek van rockzanger Svjatoslav Vakartsjoek of andere klanken die men aan een van de partijen zou kunnen verbinden.

Onze tocht is lang, gaat over soms zanderige wegen of stenen die ons stevig door elkaar schudden. De sluiting willen we meemaken in Bahate een klein dorpje in de buurt van Izmaïl. Zo kunnen we als de stemmen zijn geteld wat makkelijker meerijden naar het hoofdstembureau waar we ons kunnen verheugen op het weerzien met Olga.

Vraag me achteraf niet hoe het lukte, maar we bezoeken uiteindelijk zelfs tien stemlokalen, waar we volgens voorschrift minimaal een half uur moeten waarnemen. 

Sluitingsprocedure

Om kwart over zeven ‘s avonds komen we aan bij het stembureau van Bahate waar we de sluitingsprocedure zullen gadeslaan.

Ook hier verloopt alles volgens de regels. Eerst wordt bekend gemaakt hoeveel stembiljetten hier zijn bezorgd en hoeveel stemmen er uiteindelijk zijn uitgebracht. Dan worden de stembiljetten geteld die niet zijn gebruikt. Daarna het aantal handtekeningen voor het in ontvangst nemen van de stembiljetten. Die aantallen moeten kloppen met het aantal stemmen dat straks uit de stembussen zal rollen.

Bijna alle leden van het stembureau hier, net als bij de stembureau’s die we eerder deze zondag bezoeken, zijn vrouw. De een is kennelijk niet gewend te tellen: adjien, dwa, tjietierie komt vrij traag uit hun mond. De volgende zou wel eens op de bank kunnen werken. Bij haar klinkt het minstens eens zo snel.

Alles gebeurt hardop. Alle leden en waarnemers kijken toe om uit te sluiten dat er iets wordt weggemoffeld of verbloemd. Daardoor duurt het lang, maar niemand twijfelt aan de juistheid.

Als dat allemaal is afgerond, worden de stembussen geopend. Een voor een. De landelijke en de regionale stembiljetten gaan op aparte stapels. Straks moeten alle tellingen bij elkaar precies uitkomen op het totaal ontvangen aantal stemmen.

Probleempje

Het wordt ineens duidelijk welke partijen het goed en welke juist slecht hebben gedaan.

Al snel is het klip en klaar dat Dienaar van het volk van president Volodimir Zelenski in ons stembureau zelfs kan rekenen op een absolute meerderheid. En dan ineens is er een probleempje. Een stembiljet blijkt te missen. Bij de regionale kandidaten is er één stem minder uitgebracht dan er stembiljetten zijn uitgedeeld. De dames van stembureau tellen alle ruim duizenden stembiljetten nogmaals, en nogmaals. Nog steeds ontbreekt die ene stem. Tot vijf keer toe wordt er herteld. Dan vermoedt de voorzitster van het stembureau dat kennelijk één kiezer zijn stembiljet voor de regionale kandidaat in het stemhokje in zijn binnenzak zal hebben gestopt en alleen het landelijke stembiljet in de bus zal hebben gedeponeerd. De dames knikken instemmend. Het is inmiddels ver na twee uur ‘s nachts. Ook stellen de dames vast dat die ene stem geen enkel verschil uitmaakt. En dus worden de protocollen opgesteld. Alles in volledige openheid, compleet transparant en in opperbeste sfeer. De klok is ondertussen ver voorbij drie uur.

Keurig verpakt

Dan kunnen zes van de leden van het stembureau, met de protocollen en alle keurig verpakte stemmen, gesorteerd naar partij- en kandidaatsvoorkeur naar Izmaïl afreizen om daar hun resultaten aan Olga voor te leggen.

Het begint al een beetje licht te worden als we bij het hoofdstembureau arriveren. Daar horen we dat het stembureau van Bahate niet voor maandag rond 12 uur ‘s middags aan de beurt zal zijn.

In de grote zaal waar alle uitslagen worden gecontroleerd zit ons team B.

Samen kijken we naar de procedure. In de zaal zitten belangstellenden, waarnemers en journalisten. Een voor een mag een groep vertegenwoordigers van de stembureaus naar binnen. Ze sjouwen de zakken en dozen mee met de stemmen, verpakt per partij en kandidaat. Het protocol wordt afgegeven aan Olga die op het toneel zit. Zij leest regel voor regel de uitslag voor. Telkens wanneer ze een zin heeft uitgesproken geeft een lid van lokale stembureau het bijbehorende pakje stemmen aan een medewerker van het hoofdstembureau. Die staat voor het podium en tilt het bewuste pak of pakje omhoog, laat het zien aan de aanwezigen en roept: “Zjest”, ‘hier is het’. Erg transparant maar wel omslachtig. Dit kan nog wel even gaan duren.

Aflossen

We spreken af dat wij als Team A nu even gaan uitrusten en dat we Team B rond 9 uur ‘s ochtends weer zullen aflossen.

Het wordt een korte nacht. Als we vroeg in de morgen opnieuw aankomen bij het hoofdstembureau, zien we in de wachtruimte voor de grote zaal waar de stemmen worden heengebracht, diverse groepjes leden van stembureaus zitten die we de dag ervoor hebben ontmoet. Ook de dames van het bureau van Bahate waar we de sluiting en de telling hebben meegemaakt, zitten nog braaf te wachten met hun dozen en zakken vol formulieren. “Het kan wel tot laat in de middag duren”, zo laat de voorzitster weten. We melden Team B dat ze aan de terugreis naar Odessa kunnen beginnen.

In de zaal zit Olga nog steeds op het podium. Als ze ons ziet groet ze hartelijk. Ze buigt naar de man naast zich, die nu haar taak overneemt en wenkt ons.

Als we naar haar toelopen, komt ze het podium af en beent voor ons uit naar de computerruimte. Ze staat erop dat ze ons precies mag laten zien hoe alles verloopt. De uitslagen van de protocollen worden in de zaal ingetikt op een computer. De regionale tv doet hetzelfde op hun computers. De uitslagen van Olga worden meteen doorgegeven aan Kiev en daar verwacht men aan het einde van de middag een voorlopige einduitslag te kunnen meedelen.

Pruimen

Olga heeft vanuit haar eigen tuin pruimen meegenomen en ze wil dat we er ook van proeven. Ze is nu de zachtheid zelve. Dat zullen de leden van de andere teams straks vast niet geloven. Daarom vraag ik haar of ze samen met me op de foto wil. Geen enkel probleem. Trots poseert ze naast me.

We zijn al dik over tijd. Vanavond moeten we in Odessa zijn om daar de bijeenkomst mee te maken met de ODIHR-teams die in deze regio’s werkzaam waren en morgen is de slotbijeenkomst in Kiev. Omdat alles op rolletjes loopt, maar wel aanzienlijk langer duurt dan voorzien, gaan we ons even opfrissen in het hotel en beginnen we de terugtocht naar Odessa. Als we net het stadje hebben verlaten en door de velden met zonnebloemen rijden, gaat de telefoon.

Geruchten 

Het kantoor van ODIHR in Kiev aan de lijn. Er zijn geruchten dat een kandidaat in ons district een klacht zou hebben ingediend over een oneerlijke procedure. We moeten terug naar Olga om uit te zoeken wat er aan de hand is.

Braaf doen we wat van ons wordt verlangd.

In de hal zit nog steeds het groepje uit Bahate De voorzitster laat me weten dat ze rond 5 uur vanmiddag aan de beurt zal zijn.

In de grote zaal komen elke zoveel minuten nog steeds vertegenwoordigers van stembureaus binnen, worden pakjes opgetild, en horen we altijd nog ‘Zjest’ roepen.

Als Olga ons ziet binnenkomen, stapt ze meteen het podium af.

“Hebben jullie pech? Kan ik ergens mee helpen?”.

We vertellen haar over de geruchten. Haar gezicht betrekt. Ze schudt haar hoofd.

“Onzin. Kijk maar mee op mijn computer. Er is geen enkele klacht binnen gekomen, niet per mail, niet per brief, niet per telefoon en niet in persoon.”

Oude partijen

Ze roept enkele van haar collega’s. Die bevestigen allemaal dat dit typisch verdachtmakingen zijn van de oude partijen die niet gelukkig zijn met de tegenwoordige open gang van zaken.

Het klinkt overtuigend. Met grote vertraging kunnen wij nu ook aan onze terugreis beginnen.

Die avond eten de waarnemers die in deze regio werkzaam waren met elkaar. Van elk van hen horen we dezelfde soort enthousiaste verhalen.

Op dinsdag vliegen we terug naar Kiev. Daar is de grote debriefing. Inmiddels is duidelijk dat Volodimir Zelenski met zijn nieuwe partij niet eens een coalitie met een ander hoeft aan te gaan. Hij heeft gezorgd voor een aardverschuiving in het politiek landschap van Oekraïne.

Hoe nu verder? Het is te hopen dat zijn partij niet uiteen zal vallen. Wellicht gaat hij toch samenwerken met de voormalige rockzanger Svjatoslav Vakartsjoek van Golos.

Schiphol

Op straat horen we van veel jonge mensen dat ze erg gelukkig zijn met het het resultaat. Ze hopen dat hun land nu eindelijk kan beginnen aan een nieuwe frisse toekomst en dat ze donkere en trieste bladzijden uit hun geschiedenis snel achter zich kunnen laten.

Voldaan vlieg ik terug naar Schiphol. Daar aangekomen blijkt dat bij een buitentemperatuur van bijna 40 graden er een storing is in het systeem dat de vliegtuigen op de luchthaven van brandstof voorziet. Daardoor kunnen we de gate voorlopig niet bereiken. Ook in Nederland moet je soms wat langer wachten.